جمهوری اسلامی و روسیه در حالی‌ که در انزوای بین‌المللی شدید هستند، قصد دارند روز جمعه ۲۸ دی‌ماه (۱۷ ژانویه)، سه روز قبل از مراسم تحلیف دونالد ترامپ، توافق مشارکت راهبردی امضا کنند. این توافق طیف وسیعی از همکاری‌های دوجانبه از جمله بخش‌های نظامی، دفاعی و امنیتی را شامل می‌شود.

بر اساس اعلام رسانه‌های دولتی جمهوری اسلامی و روسیه، این توافق‌نامه در سفر مسعود پزشکیان به روسیه بین روسای‌جمهوری دو کشور امضا خواهد شد.

کاظم جلالی، سفیر جمهوری اسلامی در مسکو، درباره جزئیات این موافقت‌نامه گفت: «توافق مشارکت راهبردی ایران و روسیه یک مقدمه و ۴۷ ماده دارد و همه جوانب حوزه‌های روابط دوجانبه را در برمی‌گیرد؛ از جمله روابط سیاسی، اینکه در ساختار قدرت دیدگاه‌هایمان چگونه است و چگونه باید حرکت کنیم. در مجامع بین‌المللی، چگونه باید حرکت داشته باشیم. تا برسد به حوزه اقتصادی و اینکه همکاری‌های استانی، اجرای پروژه‌ها و همکاری‌ها در قالب دو و چندجانبه چگونه باید باشد.»

جلالی با بیان اینکه همکاری در حوزه فناوری، به‌ویژه فناوری‌های نوین، امنیت اطلاعات و سایبری نیز در توافق جامع ایران و روسیه آمده است، افزود: «همکاری در بخش انرژی هسته‌ای صلح‌آمیز، مسائل دفاعی و نظامی و همکاری در مبارزه با تروریسم، مسائل محیط‌زیست و دریای خزر، مقابله با پولشویی و جرائم سازمان‌یافته برخی دیگر از مفاد این موافقت‌نامه را تشکیل می‌دهند.»

توافق‌نامه مشارکت راهبردی ایران و روسیه، آن‌طور که مسئولان جمهوری اسلامی ادعا می‌کنند، نسخه تکامل‌یافته سند همکاری ۲۰ ساله دو کشور است که سال ۲۰۰۱ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد.

این معاهده «قانون معاهده اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه» نامیده می‌شد و در اسفند ۱۳۷۹ (برابر با ۱۲ مارس ۲۰۰۱) در مسکو به امضای روسای‌جمهوری دو کشور رسید. مدت این معاهده در اصل ۱۰ سال بود، اما پس از اتمام دوره تا به حال دو بار، هر بار پنج سال، تمدید شده است.

قرارداد یادشده که به‌عنوان چارچوبی برای همکاری‌های دو کشور در زمینه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، نظامی و فرهنگی طراحی شده بود، در همان زمان و سال‌های بعد همواره نگرانی‌ها و انتقادهایی را در داخل ایران به همراه داشت.

دلایل این انتقادها و نگرانی‌ها وابستگی بیش از حد به روسیه و تکرار تجربه‌های تاریخی تلخ در روابط با روسیه، از جمله قراردادهای گلستان و ترکمانچای، بود، اما مسئولان جمهوری اسلامی نه‌تنها به مخالفت‌ها و اعتراض‌ها اعتنا نکردند که با پیشنهاد یک سند جدید همکاری، سطح وابستگی به روسیه را بالا بردند.

پیشینه سند مشارکت راهبردی ایران و روسیه به اواخر دولت دوازدهم بازمی‌گردد؛ وقتی که محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت، پس از گفت‌وگوی چندساعته با ولادیمیر پوتین، گفت که سند همکاری ۲۰ ساله ایران و روسیه به بازنگری نیاز دارد.

سال ۱۴۰۰، پس از اینکه ابراهیم رئیسی، به‌عنوان رئیس‌جمهوری منصوب علی خامنه‌ای، ریاست دولت سیزدهم را بر عهده گرفت، پیش‌نویس اولیه سند مشارکت راهبردی ایران و روسیه را در اولویت آماده‌سازی قرار داد.

رئیسی زمستان همان سال در نخستین سفر به روسیه، پیش‌نویس توافق را به ولادیمیر پوتین تقدیم کرد تا به این وسیله به مسکو اطمینان داده باشد تهران شریک راهبردی این کشور خواهد ماند.

این سند طی سه سال گذشته در رفت‌وآمد بین دو کشور نهایی شد و حالا پزشکیان و پوتین قصد دارند سه روز قبل از تحلیف دونالد ترامپ، آن را در کاخ کرملین امضا کنند و سطح روابط دوجانبه را ارتقا دهند.

نیوزویک پیش‌تر در گزارشی نوشته بود که امضای این توافق‌نامه راهبردی «نشان‌دهنده تلاش دو کشور برای ترکیب توانمندی‌هایشان در مواجهه با انزوای فزاینده در سطح جهانی است».

بر مبنای این گزارش، جمهوری اسلامی و روسیه از نظر برخی تحلیلگران و سیاستمداران آمریکایی، «محور آشوب» به شمار می‌روند که در همکاری فزاینده با کشورهایی مانند چین و کره شمالی، خود را به‌عنوان مخالفان قدرت‌های غربی معرفی می‌کنند.

در این میان، تهران و مسکو طی سال‌های اخیر تحت تحریم‌ها و محکومیت‌های شدید ایالات متحده و هم‌پیمانانش قرار گرفته‌اند: روسیه به دلیل حمله به اوکراین در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ و ایران به دلیل نگرانی‌ها از تلاش‌های پنهانی برای توسعه سلاح‌های هسته‌ای و همچنین اقدام‌های نیروهای نظامی وابسته به خود در خاورمیانه.

جمهوری اسلامی علاوه بر این، به حمایت نظامی از روسیه در جنگ اوکراین نیز متهم است. هرچند مقام‌های تهران تاکنون هرگونه ارسال تجهیزات نظامی و سلاح به روسیه را انکار کرده‌اند، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در یکی از تازه‌ترین اظهاراتش درباره توافق‌نامه جدید همکاری ایران و روسیه به‌صراحت گفت که این موافقت‌نامه «تعهدات دو طرف به همکاری نزدیک در زمینه‌های دفاعی را رسمی خواهد کرد».

روسیه و ایران پیش از این در زمینه‌های اقتصادی همکاری و تلاش کرده‌اند تحریم‌های بین‌المللی را دور بزنند، اما اکنون قرار است طبق سند مشارکت راهبردی، همکاری‌های امنیتی، دفاعی و نظامی را نیز آشکارا تقویت کنند؛ آن‌هم در شرایطی که هر دو کشور در پی تحریم‌های شدید بین‌المللی با انزوا مواجه شده‌اند، روسیه درگیر جنگ با اوکراین است و سایه جنگ بر سر جمهوری اسلامی سنگینی می‌کند.